Դասական Հայերենի (Գրաբար) համառոտ ներածություն

Դասական հայերենը կամ ինչպես ընդունված է անվանել՝ գրաբարը հայերենի զարգացման գրային շրջանի հնագույն փուլն է, որը, ըստ ավանդական դասակարգման, ընդգրկում է 5-11-րդ դդ.: Այդ փուլի մեջ միաժամանակ առանձնացվում են բուն դասական կամ ոսկեդարյան հայերեն (5-րդ դ., մաշտոցյան շրջան) և հետդասական հայերեն (հետմաշտոցյան շրջան) շրջանները: Գրաբարը մեզ է ներկայանում իր ուղղագրական, հնչյունական, բառակազմական, քերականական և շարահյուսական որոշակի օրենքներով, խոնարհման և հոլովման իր կուռ համակարգերով, ինչպես նաև հարուստ բառապաշարով:

Գրերի գյուտին անմիջապես հաջորդում է հայ թարգմանական և ինքնուրույն գրականության ստեղծումը. դասական հայերենով գրառված առաջին նախադասությունը Սողոմոնի Առակների գրքի առաջին գլխի 2-րդ և 3-րդ համարների թարգմանությունն է, ինչպես վկայում է Մաշտոցի աշակերտ և նրա վարքագիր Կորյունը. «Եւ եդեալ սկիզբն թարգմանելոյ զգիրս նախ յԱռակացն Սողոմոնի, որ ի սկզբանն իսկ ծանաւթս իմաստութեանն ընծայեցուցանէ լինել, ասելով՝ եթէ Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ» («Եվ սկսեց թարգմանել Սուրբ Գիրքը՝ նախ Սողոմոնի Առակներից, որ սկզբում հենց հանձնարարում է ծանոթ լինել իմասությանը, ասելով, թե՝ Ճանաչել իմաստություն ու խրատ, իմանալ հանճարների խոսքերը»):

Գրաբարով ստեղծված հարուստ մատենագրությունը թեմատիկ առումով ընդգրկում է միջնադարագիտության բոլոր ուղղությունները՝ պատմագրություն, աստվածաբանություն, բնական և ճշգրիտ գիտություններ, ծիսական և գուշակային գրականություն և այլն։ Այս երկերը կարևոր սկզբնաղբյուրներ են ոչ միայն հայ, այլև համաշխարհային արվեստի և պատմութեան ուսումնասիրման համար։

5-րդ դարում սկիզբ առած թարգմանական շարժումը շարունակվեց ողջ միջնադարի ընթացքում։ Համաշխարհային գրականության շատ երկեր պահպանվել են միայն հայերեն թարգմանությունների շնորհիվ։ Մասնավորապես, միայն հայերենով է մեզ հասել 2-րդ դարավերջի և 3-րդ դարասկզբի եկեղեցական նշանավոր գործիչ, աստվածաբան Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմությունը» («Քրոնիկոն»): Հայերեն թարգմանությամբ են հայտնի նաև Զենոն իմաստասերի «Բնության մասին» («Յաղագս բնութեան»), Իսիքիոս երեց Երուսաղեմացու «Հոբի գրքի մեկնությունը» («Մեկնութիւն Յովբայ»), Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն Քաղկեդոնի ժողովի» երկերը: Մի շարք երկեր էլ թեև հայտնի են այլալեզու թարգմանությունների շնորհիվ ևս, սակայն հայկական թարգմանությունները շատ հաճախ լրացնում և արժեքավոր հավելումներ կամ տարբերակներ են պարունակում, որով դարձյալ իրենց վրա են հրավիրում հայ և օտարազգի ուսումնասիրողների ուշադրությունը:

Նորաստեղծ մատենագրության շնորհիվ, 5-րդ դ. սկսած, դասական հայերենը հարստանում է բազմաթիվ բառերով ու բառակազմական մասնիկներով՝ ընդարձակելով հայերենի բառային կազմն ու բառակազմական հնարավորությունները: Դրան մեծապես նպաստում է նաև թարգմանական գրականությունը: Այս տեսանկյունից դասական հայերենի վրա զգալի ազդեցություն է ունեցել հատկապես հունարենը: Հայերենն այս շրջանում հարստանում է ոչ միայն հունական փոխառություններով, այլև բառակազմական մասնիկներով, հատկապես նախածանցներով (ստոր-, բաղ-, մակ-, ապ- և այլն): Մյուս կողմից՝ նոր բառեր են կերտվում հունարեն բառերի առանձին բաղադրիչների թարգմանությամբ (բառապատճենմամբ): Հատկանշելի է, որ դրանց մի մասն այսօր էլ կիրառվում է հայերենում, ինչպես՝ ապացույց, տարբեր, ներկա, մականուն, ստորագրություն և այլն: Այս ազդեցության շրջանը հայտնի է հունաբան հայերեն անվամբ: Հունաբան դպրոցի երևելի ներկայացուցիչներից էին պատմահայր Մովսես Խորենացին, Դավիթ Անհաղթ իմաստասերը և ուրիշներ, որոնց երկերում հանդիպում են հունարենի հետևողությամբ կերտված բազմաթիվ բառեր ու բառաձևեր:

Հետդասական շրջանում (7-11 դդ.) հայերենը կրում է տարբեր փոփոխություններ. դասական ձևերի կողքին ի հայտ են գալիս քերականական զուգաձևություններ, աստիճանաբար նկատվում են բարբառային զանազան իրողություններ, որոնք ի վերջո հանգեցնում են նաև լեզվի զարգացման մի նոր շրջափուլի սկզբնավորմանը, որը հայտնի է կիլիկյան կամ միջին հայերեն անվանումներով (12-16-րդ դդ.):

Իհարկե, դասական շրջանից ի վեր գրաբարի հիմքերի թուլացումը պայմանավորված է մի կողմից լեզվի զարգացման բնականոն ընթացքով, իսկ մյուս կողմից՝ պետականության բացակայությամբ, որն ինքնին ենթադրում է լեզվական կարգավիճակի բացակայություն: Եվ պատահական չէ, որ հայոց լեզվի զարգացման հաջորդ փուլը ստացավ կիլիկյան հայերեն անվանումը՝ Կիլիկիայի հայկական թագավորությամբ պայմանավորված:

Հատկանշական է, որ թեև հայոց լեզվի զարգացման հետգրաբարյան մյուս շրջափուլերում (կիլիկյան կամ միջին հայերեն, վաղ աշխարհաբար, աշխարհաբար) գրաբարի զարգացման մասին այլևս խոսել չենք կարող, սակայն նշյալ շրջաններում այն իսպառ դուրս չմղվեց լեզվից: Առանձին փոփոխություններով գրաբարը հայ մատենագրության մեջ գործածվել է ընդհուպ 19-րդ դարի կեսեր, գրաբարով ստեղծվել են բազմաթիվ պատմական, դավանաբանական և գրական երկեր: Գրաբարն իր դիրքերը զիջեց և կիրառությունից դուրս եկավ (առանձին դրսևորումները չհաշված) 19-րդ դարում ձևավորված լուսավորչական շարժման և գրապայքարի արդյունքում:

Գրաբարի գիտական սկզբունքների մշակմամբ, դասական շրջանի հայ մատենագիրների երկերի հրատարակություններով, ինչպես նաև գրաբարի բառագանձի հավաքման և բառարանագրության հարցում անուրանալի դեր են ունեցել հատկապես Մխիթարյան միաբանության հայրերը, որոնց գործուն ջանքերի շնորհիվ 18-րդ դարից ի վեր ամուր հիմքերի վրա դրվեց գրաբարի ուսումնասիրությունը:

Մեր օրերում գրաբարի տարածվածության և կիրառության սահմանները խիստ սահմանափակ են. այն դասավանդվում է միայն համալսարանական մասնագիտական ֆակուլտետներում և հատուկենտ դպրոցներում: Գրաբարն ուսումնասիրվում է նաև հետազոտական տարբեր նպատակներով՝ սպսարկելով հիմնակում մասնագիտական շրջանակներին:

Գրաբար են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ծիսական արարողությունները:

բ. գ. թ., Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Խաչիկ Հարությունյան